Ko ngā pukapuka katoa ka hokona mā tēnei hononga ka āwhina i a mātou ki te arotake i ētahi atu pukapuka nō Aotearoa - ngā mihi ki a koe mōu i tautoko i ngā pukapuka me ngā kaituhi o Aotearoa.

I ētahi wā he whanokē ngā kōrero pono i ngā kōrero paki, ā, he pērā rawa ngā kōrero a Tākuta Monty Soutar i roto i tana pakimaero tuatahi e whakaatu ana he whakatumatuma, he taumaha ake pea te hītori i te pakiwaitara.

Kua tāparetia ki te horopaki o tētahi uri o ēnei rā e rapu ana i ngā kōrero mō tana whakapapa mai i tētahi kaumātua, ā, ka kawea e Kāwai te kaipānui ki Aotearoa onamata, i mua i te taenga mai o te Pākehā, i tētahi kōrero paki puta noa i ngā whakatipuranga. Ko te tikanga o te Kāwai, ko te tātai whakapapa, ā, he kōrero tēnei e toro atu ana ki ngā āhuatanga taikaha o te ahurea toa e whakahaerehia ana i raro i ngā tikanga mohoao me ngā here piripono, i runga i te kaha o taua here, ko tōna whakatinanatanga ko te iwi taikaha, ā, me te whakaaro mā te pupuri i ēnei tikanga, ka taea te karo i te mana me tee wehi o te mate.

“Ko tēnei taonga ko te mate he tīno kākahu nō tēnei hanga nō te toa”

I takea mai ēnei kōrero a Soutar i tōna ake whakapapa, i ngā kōrero o tōna ake iwi, ā, i whakakotahihia aua kōrero ki tēnei pakimaero, ka tōia ngā kaupapa tōrangapū o ngā pakanga o mua me ngā uauatanga, te pārekareka hoki o te noho ki tētahi whenua kāore anō kia pāngia e ngā āhuatanga o te ao Pākehā - tae noa ki ngā ūpoko whakamutunga.

I tēnei Aotearoa o uki, ka ruku tātou ki tētahi ahurea kaha ki te pakanga, ki te kohuru tangata, ki te ngaki hoki i te mate e ora ai rātou, i whakatōngia aua āhuatanga ki ngā tama e tipu ana hei toa, mai i a rātou e nohinohi tonu ana, ko tētahi o ngā tino tikanga i whakatōngia ki a rātou ko te toa i te whawhai, otirā mā tērā e hau ai tō rongo. Waihoki, he mea nui rawa te piripono ki te whānau, ā, ka āta tuitui i ēnei āhuatanga e rua, arā ko te aroha me te ririhau, e tuitui ai, e whakawehe ai rānei i te papori.

Ka kitea tuatahitia tēnei i a Tāwae, i a ia e 13 tau ana, e whai ana i tana pāpā, a Kū, ki te whakaeke i te pā o te hoariri kia mōhio haere ia i ngā tikanga whawhai, engari ka kite ia i te patunga o tana pāpā, ā, me tana waimarie i puta ora ia. Ka pakeke a Tāwae, ka whānau āna tamariki, ā, ko Kaitanga (Kai) tētahi, koia tētahi o ngā kiripuaki matua o te pakimaero nei. Ko ia te kiripuaki i whakaritea ai e Soutar hei kaikawe i ngā kōrero, tae atu ki te tuku i a Kai kia ngaki i te mate o Kū mā te patu i ngā uri o te tangata kōhuru.

Tua atu i ngā mahi taikaha, ka kite hoki tātou i tētahi whenua haumako me te huhua o ngā manu, te kaimoana, me ngā hua whenua, ā, ka riro ēnei hua i te iwi i toa. He mahi tā tēnā tā tēnā i roto i te pā ki te mahi kai, whare me ngā matea e ora ai te tangata, engari ka whai wā tonu ki ngā mahi ngahau, ngā mahi toi me te tākaro. Ahakoa e whakaae ana te iwi ki ngā mahi taikaha hei oranga mō rātou, puta noa i ngā whakatipuranga, me pārekareka tonu, whāia tāu e pai ai.

Ahakoa ko te āhua o ētahi o ngā kōrero a Soutar he kōrero pono, he tohu tēnei o tana noho hei tumu kōrero, ā, ka puaki mai ngā kōrero mō Tāwae e ana uri, ka mōhio tātou he pūkōrero pono ia. E tika ana kia kawea tātou ki runga i tēnei huarahi, he tirohanga ki ngā kōrero hītōria o Aotearoa e kaha pēhia nei e te tirohanga tātāmi a te Pākehā, ā, e hunia ana rānei i raro i te kahu ngā kōrero mō te ‘noble savage’.

E whai ana a Soutar ki te whakapūaho i te kaha o ngā mana o taua wā ki te whakaaweawe i te ahurea Māori i roto i ngā tau maha, me te āta tuhi i ngā kōrero e tono ana ki a mātou kia kaua e whakatakē i ngā āhuatanga tauhou engari me whakatakoto horopaki kia mārama ai te hapori whanake ki ngā mea mohoao ki a rātou, pērā i te kōhuru pononga, te kaitangata rānei hei tohu o te manaaki, inārā te kai i te hoariri, otirā he tāwaitanga whakamutunga tē taea te whakautu.

Mā te tuitui i ngā āhuatanga pohewa o te ao wairua, tae atu ki ngā tohu pai, ngā poropiti kino me ngā mariko i roto i te puihi i te pō, ka taunaki a Soutar i te hira o te ao wairua hei wāhanga o te ao tūroa. I ngā wāhanga whakamutunga, i ngā tutakitakitanga tuatahi a ngā kiritoa Māori ki te pake-pākehā, ka kite tātou i te āhua o ngā whanaketanga e haere ake ana tae atu ki te taenga mai o te pū me ngā pakanga pū, he tohu o te panonitanga e taupatupatu ana ki ngā tikanga whawhai, tikanga whaiwhaiā hoki, arā ko te taha ki te tohunga tērā.

I te taenga mai o te pū ka ngaro haere ngā āheinga me ngā pūkenga o te whawhai, ā, kua waimeha te mana o te haka me te taiaha. Ka taea te patu i te tangata mai i tawhiti, anō nei he ahi tipua, kāore he tikanga, kāore he aronga ki ngā tikanga o te whaiwhaiā me te whawhai i āta tāraitia i roto i ngā tau maha.

Ko te tīmatanga me te whakamutunga he kōrero o ēnei rā, ā, i roto i ērā kōrero ka whai whakaaro tātou ki te pātai nei, he pai tonu mēnā ka ngaro haere ētahi āhuatanga, kia whakarerekē haere ētahi atu, ā, he mea nui kia arotau tō tātou ahurea e kore rawa e whakarērea e tātou. Ahakoa ngā panonitanga e kore e taea te karo, i roto i te pukapuka Kāwai ko te whakamaharatanga a Soutar i a tātou ko te pono me te ngākaunui ki tō whānau, te pupuri hoki i ō kōrero tuku iho me ō tikanga, kei te ngākau tonu o te iwi Māori ‘Ki te mate tātou,[…] me mate mō ō tātou rawa, pakihiwi ki te pakihiwi, hei pōkaitahi.’

Nā, e whakaatu ana a Kāwai i te mataaho ki onamata, me te mataaho hei whakaaro ake ki ngā āhuatanga o ēnei rā.

Nā Dan Rabarts